اسانس چیست؟ چگونه تهیه می شود؟

اسانس ها (روغن های فرار) یکی از مهمترین مواد موثر گیاهان دارویی را تشکیل می دهند.این مواد در قسمت های مختلف بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند.اسانس ها اگر در حرارت معمولی در معرض هوا قرار داده شوند تبخیر می گردند.از این رو به آنها روغن های فرار گفته می شود و بوی مخصوص بعضی از گیاهان مربوط به این دسته از ترکیبات می باشد.اسانس ها معمولا بی رنگ هستند مخصوصا هنگامی که تازه تهیه شده باشند ولی به مرور زمان اکسیده و رزینی شده و در نتیجه تیره می گردند.لذا برای جلوگیری ازین تغییرات باید اسانس ها را در جای خنک و خشک و در ظروف مات و سربسته و دور از نور نگهداری کرد.اسانس ها از نظر بعضی خصوصیات شیمیایی و فیزیکی با روغن های ثابت اختلاف دارند که اهم این اختلافات عبارتند از :

1. اسانس ها قابل تقطیر بوده و از این جهت به راحتی می توان آنها را از طریق روش های تقطیر استخراج نمود.
2. ساختمان شیمیایی اسانس ها بر خلاف روغن های ثابت از استرهای گلیسیرین و اسیدهای چرب ساخته نشده است.
3. اسانس ها بر خلاف روغن های ثابت ،فاسد و ترش نگشته بلکه در مجاورت هوا و نور اکسیده و رزینی شکل خواهند شد.

میزان توزیع اسانس ها در طبیعت

اسانس ها در بسیاری از تیره های گیاهان عالی یافت می شوند (تقریبا ۲۰۰۰ گونه در ۸۷ تیره). محل تشکیل و جایگزینی اسانس در گیاهان بستگی به تیره های مختلف دارد مثلا در گیاهان تیره نعنائیان اسانس ها در تارهای ترشح کننده و در تیره چتریان در لوله های روغن،یافت می شوند.دانشمندان معتقدند که این مواد ممکن است به طور مستقیم از تغییرات پرتوپلاسم،یا در اثر تجزیه شدن لایه های رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدهای مشخص به وجود آیند.درجه پخش این روغن ها در گیاهان نیز مختلف می باشند.مثلا در گیاهان تیره مخروطیان در تمام بافت های گیاهی وجود دارند.در صورتی که در گل سرخ فقط در گلبرگ و در دارچین در پوست و برگ و در میوه چتریان فقط در پریکارب و در نعنائیان در تارهای ترشح کننده در برگ ها یافت می شوند.

اسانس هایی که از قسمت های مختلف یک گیاه استخراج می شوند ممکن است از نظر خواص فیزیکی و شیمیایی و بو با هم اختلاف داشته باشند .این ترکیبات ممکن است در گیاهان با بعضی از مواد دیگر مثل صمغ ها و رزین ها جمع شده باشد و به همین سبب این روغن ها در معرض هوا تمایل به رزینی و اکسید شدن دارند.همچنین باید توجه داشت که شرایط محیط بر روی ترکیب شیمیایی اسانس ها یک گونه گیاهی که در دو محیط مختلف رشد داده شده باشد موثر است.

عوامل موثر در کیفیت اسانس های گیاهی

مواد متشکله اسانس ها طی شرایط متفاوت تغییر می کند.بنابراین نمی توان درمورد مواد موجود در اسانس یک گیاه به طور قطع و بدون در نظر گرفتن شرایط خاص محیطی اظهار نظر کرد.اسانس ها رابطه مستقیمی با بیوسنتز،متابولیسم و فعالیت های بیولوژیکی گیاه دارند که تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه می باشند.

از جمله مهمترین عوامل موثر بر کیفیت اسانس ها می توان به موارد زیر اشاره نمود:

آب و هوا:از عوامل موثر در ترکیبات موجود در یک گیاه به شمار می رود. تصور شود که در آب و هوای گرم همیشه گیاهان غنی از مواد موثره پرورش می یابند و در آب و هوای سرد معمولا کیفیت مواد موثر گیاهی پایین می آید.به طور کلی گیاه همیشه در شرایط طبیعی رشد و نمو خود دارای بیشترین مواد موثره و مرغوبترین ترکیبات خواهد بود.به همین صورت حتی ارتفاع از سطح دریا نیز در میزان مواد موثره در یک گیاه موثر بوده و تحقیقات نشان داده است که هر یک از گونه های گیاهی،دارای یک ارتفاع مطلوب است که در آن حداکثر فعالیت را دارا خواهد بود.

نورمی تواند نقش مهمی در ترکیب شیمیایی گیاه داشته باشد به طوریکه بعضی از گونه های گیاهی در صورت کشت در مجاورت نور ،غدد مترشحه بیشتری ساخته و اسانس بیشتری ترشح می کنند.

نقش نژاد گیاه را نیز باید مدنظر داشت.زمان جمع آوری نیز به طور قابل ملاحظه ای بر روی مواد موثره موجود در گیاه اثر می گذارد.

در بسیاری از موارد ثابت شده است که دست کم در بخش های سبز گیاهان تشکیل مواد موثره در فعالترین دوران رشد یک گیاه بسیار زیاد است.حتی ساعات روز هم بر روی میزان ترکیبات گیاه اثر می گذارد.

خصوصیات شیمیایی اسانس

اسانس ها از یک سری ترکیبات پیچیده ای ساخته شده اند که از نظر ترکیبات شیمیایی با یکدیگر اختلاف دارند و در حقیقت انواع ترکیبات آلی از قبیل هیدروکربن ها،الکل ها،کتون ها،آلدئیدها،اترها،استرها،اکسیدها و غیره در روغن فرار یافت می شود.به طور کلی ۵۰۰ نوع ترکیب شیمیایی ساخته شده است مثل روغن بادام تلخ ،بنزآلدئید ومتیل سالسیلات. باید توجه داشت که بو و مزه اسانس ها مربوط به ترکیبات اکسیژنه موجود در آنها می باشد(مثل الکل ها،آلدئیدها،استون ها و اترها).قسمت اعظم ساختمان اسانس ها را ترپن ها تشکیل می دهند.لغت ترپن از کلمه آلمانی به معنی تربانتین مشتق شده است و دارای فرمول مولکولی C_۱۰H_۱۶ می باشد. بیشتر اسانس ها از منوترپن ها،سزکوئی پرپن ها و سزکوئی ترپنوئید ها تشکیل شده اند که دارای نقطه جوش پایین می باشند.

مطالب مرتبط: انواع روش های عصاره گیری گیاهان دارویی – مواد موثره گیاهان دارویی – خواص و ویژگی های عصاره های گیاهان داروئی