دنیای شگفت انگیزش گیاهان دارویی

جوامع بشری از ابتدای شکل‌گیری در ارتباط نزدیک با محیط اطراف خود بوده و از اجزاء تشکیل دهنده محیط، برای بدست آوردن غذا و دارو استفاده کرده است، شناخت و کاربرد  گیاهان برای تهیه  غذا و دارو به طور مسلم از طریق آزمون و خطا بوده و انسان به تدریج توانست احتیاجات خود را از محیط اطراف خود تأمین نماید. با شکل‌گیری تمدن‌ها و فراهم آمدن امکانات بیشتر، شناخت انسان به تدریج کامل‌تر گشت. گیاهان دارویی یکی از منابع مهم برای درمان بیماری‌ها بوده‌اند و در تمدن‌های پیشین جمع‌آوری و کشت آن‌ها در مکان‌های مقدس نظیر دیرها و صومعه‌ها متداول بوده است.

استفاده از گیاهان در طب سنتی در ایران و سایر کشورهای جهان متداول بوده و بر اساس شواهد تاریخی، کشور ایران در این زمینه پیشتاز و از کشورهای مطرح جهان بوده است. استفاده از گیاهان دارویی به قدمت عمر انسان است چون بیماری­ها با پیدایش بشر متولد شده ­اند و اسناد چند هزار ساله موجود در تاریخ طب و دارو­سازی حاوی تجربیات و اطلاعات ارزشمند گیاهان درمانی می­باشد،که تا چند دهه گذشته آنچه به  عنوان دارو مورد استفاده قرار می­گرفت از منابع طبیعی و به طور عمده از گیاهان به ­دست می­ آمد.

با پیشرفت سریع علوم از یک سوء، و مسائل اقتصادی از سوی دیگر از مصرف گیاهان دارویی به صورت گذشته کاسته شد و داروهای شیمیایی در بسیاری موارد جایگزین آنها شدند.

اما تجربه چند دهه اخیر نشان می­دهد که داروهای شیمیایی با تمام کارایی که دارند، اثرات نا­مطلوب و ناگوار, بسیاری به همراه دارند، که امروزه ثابت شده است کمتر ماده خالصی وجود دارد که دارای اثرات سوء نباشد به همین دلیل در دو دهه اخیر بازگشت به استفاده از گیاهان دارویی مورد توجه بسیار قرار گرفته است و دانشگاه ­ها، مراکز تحقیقاتی، کارخانه­ ها و سازمان بهداشت جهانی برنامه ­های وسیعی جهت استفاده گیاهان دارویی تدارک دیده، و نقش گیاهان دارویی را در قرن بیست و یکم سرنوشت ساز تلقی نموده ­اند، با توجه به اینکه در حال حاضر مواد اولیه دارویی در ایران کمتر ساخته می ­شود و در صنعت داروسازی به طور اساسی نیازمند به این مواد می­باشیم، استفاده از منابع گیاهان دارویی داخلی یکی از راه ­های کاهش این نیاز است که از دیر زمان در ایران به طور سنتی رواج داشته است، اما استفاده ­های صحیح از گیاهان دارویی مشروط به وجود اطلاعات دقیق و علمی است که متأسفانه بر اثر مرور زمان و به علت دخالت افراد نا­ آگاه و سود­جو منحرف گشته و افسانه ­ها و مطالب غیر واقع به آن­ها اضافه شده است که باید آن­ها را از هم جدا نمود و این جدا­سازی احتیاج به افراد متخصص و صاحب نظر دارد تا نتایج حاصله قابل کاربرد باشد.

در اوایل قرن حاضر پیشرفت علم شیمی و کشف سیستم ­های پیچیده ­ی سنتز ارگانیک منجر به توسعه­ ی صنعت دارو­سازی و جایگزینی شیمی درمانی شد، بدین طریق پزشکی مدرن توانست بسیاری از بیماری­ ها غیر قابل علاج و غالباً مرگ آور را درمان کند. با وجود این گیاهان دارویی و داروهایی که از آن­ها تهیه می­­ شدند هرگز به طور کامل کنار گذاشته نشدند.

طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی امروزه بیش از ۸۰ درصد مردم جهان (نزدیک به ۵ میلیارد نفر)، برای درمان بیماری­ ها هنوز از داروهای گیاهی استفاده می­کنند، تقریباً یک چهارم دارو­های تهیه شده­ ی دنیا دارای منشأ گیاهی هستند که یا مستقیماً از گیاهان عصاره گیری شده ­اند و یا بر اساس ترکیب گیاهی، سنتز شده­ اند.واژه گیاهان دارویی تنها به تسکین دهنده آلام مردم اطلاق نمی ­شود بلکه این گیاهان در زیر گروه غذا به عنوان طعم دهنده­ ها، نوشنیدنی­ ها، شیرین­ کننده­ ها، رنگ طبیعی و حشره ­کش وهمچنین به عنوان ماده اولیه محصولات آرایشی و بهداشتی نیز مورد استفاده قرار می گیرند.

با نظری اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران متوجه میراث با ارزش این گیاهان در طب غنی سنتی ایران می­شویم. از طرفی فلات وسیع ایران از اقلیم­ها و محیط­های گوناگون برخوردار است به همین دلیل بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی مختص به ایران است، از این رو به حق ایران یکی از منابع دارو خیز جهان محسوب می­شود .

از آنجائیکه گیاهان دارویی، از مجموعه پیچیده‌ای ترکیبات با ویژگی‌هـای فیزیکی و شیمیایی مختلف و اثربخشی متفاوت تشکیل شده اند، برای استخراج کامل این ترکیبات متفاوت که گاهاً وجودشان در کنار هم، اثربخشی گیاه را افزایش داده و یا برخی عوارض جانبی ترکیبات مؤثر را کاهش می دهند و یا حتی استخراج انتخابی یک دسته ترکیبات برای افزایش یک اثربخشی خاص از گیاه، نیاز به انتخاب صحیح و دقیق حلال استخراج و حتی تغییراتی در شرایط تأثیرگذار بر استخراج مانند دما و دیگر پارامترهای مؤثر می باشد که به طور مستقیم بر کیفیت عصاره و اسانس گیاهان دارویی نهایی تأثیرگذار خواهد بود.

عصاره یکی از اشکال دارویی است که به صورت خوراکی مصرف می شود و به سه شکل جامد، نیمه جامد و مایع وجود دارد. عصاره ها که به کمک حلال مناسب طی عملیات ماستراسیون ، پرکولاسیون و یا عملیات مناسب دیگر تهیه می شوند ، یا خودشان به تنهایی به عنوان دارو مصرف می شوند و یا اینکه بخشی از یک دارو را تشکیل می دهند. به طور کلی تهیه عصاره مبنی بر استخراج مواد موثره و فعال به وسیله یک حلال مناسب می باشد. حلال ها معمولاً عبارتند از الکل اتیلیک با درجه های الکلی مختلف، آب و اتر و مخلوطی از آنها ، اتیلن در کلراید و در کلرواتیل اتر و دی ایزوپروپیل اتر می باشند. برتری این ترکیبات به سایر حلال ها این است که سبب تغییر و تجزیه شیمیایی ظروف فلزی نمی شوند و همچنین در برابر اکسیداسیون و هیدرولیز مقاومند.

عصاره های مورد استفاده در فرآورده های آرایشی – بهداشتی باید ویژگی های خاصی داشته باشند که کمی متفاوت از عصاره هایی است که در داروسازی استفاده می شوند . پروپیلن گلایکول یا بوتیلن گلایکول به طور وسیعی در فرآورده های آرایشی استفاده می شوند. اگر چه ارتباط واضحی بین میزان گیاه به کار رفته و غلظت مواد فعال موجود در عصاره نهایی وجود دارد با اینحال شرایط استخراج نقش مهمی را در کیفیت عصاره نهایی دارد.

با استفاده از الکل ، پروپیلن گلایکول، بوتیلن گلایکول، آب یا مخلوط این حلال ها می توان مواد محلول در آبی مانند اجزای بیوفنلی، تانن ها و تیامین ها، ترپن ها و آمینو اسیدها را استخراج کرد و با حلال های روغنی، کاروتنوئیدها و اسیدهای چرب ضروری و … قابل استخراج هستند. به عنوان یک قانون کلی میزان عصاره به کار رفته در فرآورده های آرایشی مورد استفاده در سطح پوست نباید از ۱ % تجاوز نماید.

مطالب مرتبط: اسانس چیست؟ چگونه تهیه می شود؟ – انواع روش های عصاره گیری گیاهان دارویی – روش های اندازه گیری میزان اسانس ها –